FAQ grupy pl.misc.transport, wersja 1.11 9 stycznia 2000 Spis treści 0 Wstęp 0.1 O czym jest ten dokument 0.2 Gdzie można znaleźć pl.misc.transport FAQ 0.3 Skąd bierze się ten dokument 0.4 Zmiany 1 Informacje ogólne 1.1 Tematyka grupy 1.2 Historia grupy 1.3 Forma wysyłanych listów 1.4 Tematy zabronione 1.4.1 Ogłoszenia 1.4.2 Transport niemiejski 1.5 Crossposty 2 Środki komunikacji miejskiej 2.1 Light rail 2.2 Metro 2.3 Tramwaje 2.4 Trolejbusy 2.5 Autobusy 3 Pojazdy komunikacji miejskiej 3.1 Light rail 3.1.1 EN94 3.1.2 EN57 3.2 Metro 3.2.1 Wagony z Moskwy i St Petersburga 3.2.2 Wagony zamówione w Alstom-Konstalu 3.3 Tramwaje 3.3.1 Produkty Konstalu 3.3.1.1 Wagony N i 2N 3.3.1.2 Wagony 13N 3.3.1.3 Wagony 102N i 802N 3.3.1.4 Wagony 105N i 805N 3.3.1.5 Wagony 111N 3.3.1.6 Wagon 112N 3.3.1.7 Wagony 114Na 3.3.1.8 Wagony 116N 3.3.2 Używane wagony z innych krajów 3.3.2.1 GT6 3.3.2.2 GT8 3.3.2.3 T4 3.3.2.4 B4 i l 3.3.2.5 4EGTW 3.3.2.6 1G i 2G 3.3.3 Inne wagony 3.3.3.1 Tatra RT6N1 3.4 Trolejbusy 3.4.1 Jelcz 3.4.2 ZIU 3.5 Autobusy 3.5.1 Ikarus 3.5.1.1 Ikarus 260 i 280 3.5.1.2 Rodzina 400 3.5.2 Jelcz 3.5.3 Neoplan 3.5.4 Scania 3.5.5 MAN 3.5.6 Autosan 3.5.7 Volvo 3.5.8 Używane autobusy z innych krajów 3.5.9 Inne autobusy 4 Słowniczek 5 Pytania i odpowiedzi 6 Miejsca w sieci poświęcone zagadnieniom komunikacji miejskiej 6.1 Grupy pokrewne 6.2 Strony WWW 6.2.1 Producenci taboru 6.2.2 Przedsiębiortwa komunikacyjne i organizacje transportowe 6.2.3 Miłośnicy 6.2.4 Komunikacja miejska na stronach związanych (mniej lub bardziej) z lokalnymi władzami 6.2.5 Na świecie 7 Publikacje 7.1 Czasopisma 7.1.1 Świat Kolei 7.1.2 Technika Transportu Szynowego - TTS 7.1.3 Dziennik KZK GOP 7.2 Monografie 7.2.1 Kraków 7.2.2 Warszawa 7.2.3 Górnośląski Okręg Przemysłowy 7.2.4 Łódź 7.2.5 Wrocław 8 Kluby 8.1 Klub Miłośników Komunikacji Miejskiej przy ZTM w Warszawie 8.2 Klub Miłośników Starych Tramwajów w Łodzi 8.3 Szczecińskie Towarzystwo Miłośników Komunikacji Miejskiej 8.4 Klub Miłośników Pojazdów Szynowych w Poznaniu 8.5 Krakowski Klub Modelarzy Kolejowych, sekcja Klub Miłośników Komunikacji Miejskiej 8.6 Lubelskie Towarzystwo Ekologicznej Komunikacji - LTEK 8.7 Klub Miłośników Transportu Miejskiego w Chorzowie 8.8 Stowarzyszenie Sympatyków Komunikacji Szynowej, Warszawa 9 Software 9.1 Bahn _____________________________________________________________________________ 0 Wstęp 0.1 O czym jest ten dokument Dokument ten określa tematykę dyskusji na grupie pl.misc.transport, odpowiada również na podstawowe pytania z dziedziny transportu miejskiego. Obecna wersja wymaga uzupełnień. 0.2 Gdzie można znaleźć pl.misc.transport FAQ FAQ zazwyczaj jest rozsyłane na początku każdego miesiąca na grupę pl.misc.transport,w niedalekiej przyszłości trafiać będzie z tą samą częstotliwością na grupę pl.answers. Raz na kwartał FAQ trafia na grupę pl.misc.kolej, dostępne jest również na stronie WWW: http://rainbow.mimuw.edu.pl/~alojzy/transportFAQ.txt Oficjalne mirrory: http://kolej.pasjo.net.pl/faq/pl_misc_transport.txt http://www.pkt.katowice.pl/memphis/pl.misc.transport/faq.txt 0.3 Skąd bierze się ten dokument Redakcją FAQ zajmuje się Grzegorz W. Fedoryński , jest on odpowiedzialny jest za wszelkie nieścisłości i niedociągnięcia. Do powstania FAQ przyczynili się bezpośrednio (wymienieni w kolejności alfabetycznej): Jakub Jackiewicz, Tomasz Kundera, Tomasz Nazarewicz, Adam Płaszczyca, oraz Olaf Skrzymowski. Swoimi uwagami (lub informacjami podawanymi na grupie) służyli również: Adam Bartosik, Przemysław Bąbka, Leszek Biliński, Aleksandet Buczyński, Robert Durlik, Jacek Grabowski, Jakub Halor, Jerzy Iwański, Michał Jankowski, Adrian Kulik, Tomasz Kundera, Bogusław Molecki, Bartosz Ł. Radko, Tomasz Samborski, Paweł Więcek, Krzysztof Ziętara i inni. Podziękowania należą się Tomaszowi Surmaczowi, Dawidowi Kuroczko oraz Jackowi Fedoryńskiemu, którzy pomogli zadbać o stronę techniczną dystrybucji dokumentu. 0.4 Zmiany Sporo punktów uzyskało nową redakcję, dodano kilka tramwajówm autobusów i linków. 1 Informacje ogólne 1.1 Tematyka grupy Grupa pl.misc.transport poświęcona jest dyskusjom o transporcie miejskim. Oto cytat z CFV: "Opis: Grupa poświęcona wszelkim aspektom funkcjonowania komunikacji miejskiej w Polsce i nie tylko: trasy, rozkłady jazdy, organizacja, prywatyzacja, tabor, zdjęcia, imprezy, porównania między miastami, a także - narzekania. Tematyka grupy może wykraczać w kierunku dyskusji o transporcie w ogóle (może procz kolei, która ma swoją grupę), a także w kierunku gospodarki miejskiej. W przyszłosci można będzie stworzyć kolejne grupy poświęcone poszczególnym gałęziom transportu, co odciąży niniejszą grupę." 1.2 Historia grupy Grupa powstała prawie dwa lata temu, od początku dominuje na niej spojrzenie na transport miejski od strony miłośnika. Pierwsze listy pojawiły się pod koniec listopada 1997 roku. 1.3 Forma wysyłanych listów Pisząc na grupę należy przestrzegać ogólnych zasad panujących w usenecie, w szczególności netykiety, o której można poczytać w odpowiednich FAQ przysyłanych na grupę pl.answers. Należy zwrócić uwagę, aby gdzieś w liście umieszczone były prawdziwe dane piszącego - najlepszym miejscem na to jest pole "From:" lub sygnaturka. Polskie znaki diakrytyczne należy kodować według normy ISO 8859-2 zwanej też ISO Latin 2. Więcej informacji o ogonkach można znaleźć na Polskiej Stronie Ogonkowej: http://www.agh.edu.pl/ogonki Nie należy wysyłać listów w HTML, binariów i innych załączników nie akceptowanych w usenecie. Najlepszym miejscem na pochwalnie się jakimś zdjęciem jest strona WWW, na grupę należy przysłać URL strony. 1.4 Tematy zabronione 1.4.1 Ogłoszenia Grupa nie służy zamieszczaniu komercyjnych ogłoszeń i są tu one bardzo niemile widziane. Chęć kupna/sprzedaży samochodu można obwieścić na odpowiedniej grupie pl.ogloszenia.*, ewentualnie pl.regionalne.*.ogloszenia. Wyjątek stanowią ogłoszenia osób prywatnych dotyczące chęci kupna/sprzedaży tramwaju, lub taboru historycznego związanego z transportem miejskim. 1.4.2 Transport niemiejski Choć z nazwy grupy nie wynika to jednoznacznie poświęcona jest ona (zgodnie z opisem podanym przy tworzeniu, oraz tym FAQ) transportowi miejskiemu. O zagadnieniach bardziej globalnych porozmawiać można np. na pl.misc.kolej (jeżeli oczywiście chodzi o transport szynowy). Jak do tej pory wątki o transporcie niemiejskim umierały śmiercią naturalną po 1-2 listach. Tematy takie, w odróżnieniu od spamu i ogłoszeń, nie będą zwalczane, o ile nie przybiorą zbyt drastycznej formy. 1.5 Crossposty Zdarza się, że danym tematem zainteresowane mogą być osoby z innych grup dyskusyjnych - dotyczy to szczególnie grupy pl.misc.kolej, rzadziej grup regionalnych lub innych. Nie ma nic nagannego w rozpoczęciu wątku na kilku grupach na raz, należy jednak pamiętać o odpowiednim ustawieniu pola "Followup-to:", aby nie nużyć wszystkich grup dyskusją, która dawno zawęziła się do jednego tematu. Szczególną ostrożność należy zachować przy crosspostowaniu z grupą pl.misc.samochody - ze względu na zbyt duże różnice w spojrzeniu na zagadnienia transportowe w miastach trudno o merytoryczną dyskusję. 2 Środki komunikacji miejskiej Zależnie od potrzeb i możliwości w komunikacji miejskiej stosowane są różne środki transportu. Oto krótki przegląd. 2.1 Light rail W dosłownym tłumaczeniu "lekka kolej", a w swej istocie coś mniejszego niż pociąg, a cięższego niż tramwaj. Ma mieć możliwość jazdy w mieście, oraz rozwijania większych prędkości na odcinkach wydzielonych lub podmiejskich. Jest to pojęcie bardzo rozległe i umowne. W krajach o wyższej kulturze technicznej zdarza się, że tabor light rail jest dwusystemowy - to znaczy, że potrafi korzystać zarówno z miejskiej sieci tramwajowej (zazwyczaj ok. 600V prądu stałego), jak i torowisk i trakcji kolejowej (tu sprawa napięcia wygląda różnie w różnych krajach, w Polce jest to 3000V prądu stałego). W tej chwili w Polsce do tej kategorii można zaliczyć jedynie Warszawską Kolej Dojazdową (WKD) i ewentualnie Szybką Kolej Miejską (SKM) w Trójmieście, jednak w tym drugim przypadku należy mieć poważne zastrzeżenia odnośnie taboru - na tej linii wykorzystywane są składy EN57 nijak nie przystosowane do transportu miejskiego. 2.2 Metro Najskuteczniejszy, ale też najdroższy środek transportu miejskiego. W Polsce obecny tylko w szczątkowej postaci w Warszawie. Brak jakichkolwiek skrzyżowań zapewnia najszbsze przemieszczanie w centrach miast. Na przedmieściach metro może wychodzić na powierzchnię i przebiegać w wykopie lub estakadzie. Jedyną wadą metra (poza kosztem budowy) może być zbyt duża głębokość stacji, co zwiększa całkowity czas podróży. 2.3 Tramwaje Kiedy wprowadzano tramaje elektryczne na ulice miast ich jedyną konkurencją były omnibusy i dorożki. Przez długi czas silniki elektryczne technologicznie przewyższały spalinowe - doprowadziło to do rozwoju sieci tramwajowych w wielu miastach. Najgorszym czasem dla tramajów były lata powojenne - autobusy stały się tańsze, drogi lepsze, nikt nie zwracał wtedy uwagi na aspekty ekologiczne komunikacji miejskiej. Dziś znów docenia się tramwaje za ich zdolności przewozowe, niezanieczyszczanie środowiska, a także - tam gdzie zastosowano właściwe rozwiązania - prędkość komunikacyjną. Nowobudowane linie tramwajowe integruje się czasami z sieciami metra lub kolejowymi, daje się im priorytet w sygnalizacji. 2.4 Trolejbusy Trolejbus łączy w sobie pewne zalety transportu tramwajowego i autobusowego. W razie awarii wszystkie pojazdy nie stoją w korku, bo zepsuty trolejbus można po prostu wyprzedzić. Trolejbusy są bardziej ekologiczne od autobusów - nie generują spalin w mieście i są ciche. Posiadają również wady - nie są odporne na usterki trakcji, mogą też stać w ulicznym korku. Swą nazwę zawdzięcza rodzajowi odbieraka, jaki jes użyty w jego konstrukcji. Trolej - w tramwajach uznany za przestarzały nie mógł być zastąpiony pantografem, gdyż trolejbus potrzebuje dwóch drutów do zasilania. W Polsce istnieją obecnie cztery sieci trolejbusowe, z których jedna zagrożona jest likwidacją. 2.5 Autobusy Autobus to najpopularniejszy środek transportu miejskiego w Polsce. Jego zaletami są niskie koszty utworzenia linii, brak przywiązania do trasy i duża elastyczność tejże w razie przeszkód na drodze. Autobus jest najmniej ekologicznym środkiem transportu - najczęściej napędzany jest silnikiem na olej napędowy, rzadziej na "czystsze" paliwo, jakim jest gaz. W centrach polskich miast autobusy stoją w korkach - wydzielone pasy dla autobusów są u nas rzadkością i nie są prowadzone w najbardziej strategicznych miejscach - chwalebnym wyjątkiem jest al. Trzech Wieszczów w Krakowie. 3 Pojazdy komunikacji miejskiej w Polsce 3.1 Light rail 3.1.1 EN94 Jednostki wykorzystywane obecnie na WKD, trochę toporne w kształcie i użyciu. Zasilane prądem stałym 700 V. 3.1.2 EN57 Zespoły trakcyjne konstruowane jako pociągi podmiejskie z możliwością obsługi tras dalekobieżnych (przystosowanie do niskich peronów). Zastosowanie tego typu składów na SKM nie jest najszczęśliwszym rozwiązaniem, na pewno nie są to jednostki typu light rail. 3.2 Metro 3.2.1 Wagony z Moskwy i St Petersburga Wagony tego typu (81-0572P - z kabiną maszynisty, oraz 81-773P - wagony środkowe) eksploatowane są w między innymi Moskwie, Budapeszcie, Pradze i Warszawie. Bardzo głośne podczas jazdy. 3.2.2 Wagony zamówione w Alstom-Konstalu Alstom wygrał przetarg na dostarczenie nowych 108 wagonów dla warszawskiego metra. Mają być nowocześniejsze i pozbawione wad obecnie eksploatowanego taboru. Pierwsze dostawy mają zbiec się w czasie z oddawaniem do użytku dalszego odcinka trasy. 3.3 Tramwaje 3.3.1 Produkty Konstalu 2N i 5N to wąskotorowa wersja wagonów N i 4N, odpowiednio. W przypadku wagonów 102N wąskotorowe były oznaczane 802N, 102Na - 102NaW, 102Nd zaś 803N. Wąskotorowe 105N to 105NW i 805N, 105Na zaś 105NaW i 805Na. 3.3.1.1 Wagony N i 2N Pierwsza powojenna produkcja polska, oparta na niemieckim KSW. Prosty w konstrukcji, a przez to łatwy w eksploatacji model. Od 1948 do 1962 roku w różnych wytwórniach (głównie chorzowskim Konstalu) powstało łącznie 3078 wagonów tego typu. Linia 38 w Bytomiu jest do dziś obsługiwana przez wagon N. Jeden wagon motorowy mógł ciągnąć dwie doczepy. Wagon miał jeden dwuosiowy wózek, dwa silniki o mocy 60 kW każdy. W pierwszej wersji wagon miał duże i ciężkie jednoskrzydłowe drzwi otwierane ręcznie, które później zastąpiono drzwiami dwuskrzydłowymi. W ostatnim fabrycznym wariancie drzwi te otwierały się automatycznie (jako napęd zastosowano silniki od wiertarek), a w modyfikacjach wykonywanych w przedsiębiorstwach komunikacyjnych zdarzały się drzwi harmonijkowe. 3.3.1.2 Wagony 13N Wagony z rozrządem samoczynnym, kamień milowy w sprawie nowoczesnych konstrukcji w naszym kraju. Oparte na czeskich Tatrach oraz belgijskich wagonach, które wzorowane były na amerykańskich PCC z lat trzydziestych. Pierwszy wagon tego typu wyprodukowano w 1952 roku. Większość produkcji trafiła do Warszawy (gdzie wagony te są nadal eksploatowane), 6 sztuk zobaczyć można było w Katowicach (gdzie jednak przebudowano je na stycznikowe). Wagony te łączono w dwu- i trzywagonowe składy, wszystkie wagony takich pociągów były motorowe; wagon motorowy nie był w stanie ciągnąć biernej doczepy. Są to wagony dwuwózkowe, czteroosiowe, wyposażone w cztery silniki o mocy 41,5 kW każdy. Wagon posiadał troje drzwi harmonijkowych - środkowe węższe. 3.3.1.3 Wagony 102N i 802N Wagony te oparte na prototypowej konstrukcji 15N zaczęto seryjnie produkować w 1969. Wagony te miały sporo wspólnego z poprzednią konstrukcją - podobny wygląd i ta sama ilość silników. Były jednak przegubowe, a przez to bardziej pojemne. Początkowy wariant 102N został w 1970 roku zastąpiony wersją 102Na, w której zmieniono wygląd czoła wagonu (był to powrót to wyglądu wagonu 13N, nowe rozwiązanie zastosowane 102N okazało się być niepraktycze w jeździe po zmroku). Wagony posiadały czworo drzwi harmonijkowych - dwie środkowe pary były, podobnie jak w 13N, węższe (wady tej nie miały wagony 802N, powtórzona została jednak w 102NaW oraz 803N). Mimo iż wagon ten jest następcą 13N, nastąpiło tu pewne cofnięcie technologiczne - wagon ma dużo gorsze parametry ruchowe (przy tej samej liczbie i mocy silników jest prawie dwukrotnie cięższy), zastosowano również prostszy, ale dosyć przestarzały sposób stycznikowego rozruchu. We Wrocławiu przebudowano dwa wagony tego typu na dwukierunkowe. 3.3.1.4 Wagony 105N i 805N Kolejna konstrukcja Konstalu - elektrycznie oparta na wagonie 13N, różniła się znacznie wyglądem zewnętrznym - podniesiona została górna krawędź okien, przez co wagon zasłużył sobie na przezwisko "akwarium". Pierwszy wagon seryjnej produkcji powstał w roku 1974, a ich produkcja (w wariancie zmodernizowanym) trwa do dziś. Wagon ma czworo drzwi płatowych otwieranych do środka, w najnowszych wersjach zrezygnowano z jednych drzwi i zastosowano, otwierające się na zewnątrz, drzwi odskokowo-przesuwne. Powstało ponad 3000 wagonów tego typu. Jego najnowsze modyfikacje posiadają rozruch tyrystorowy, powstał nawet jeden skład (105Nz) z silnikami prądu zmiennego. W Łodzi eksploatowanych jest kilka wagonów stycznikowych (805Ns). We Wrocławiu spotkać można wagony doczepne tego typu, połączone w składy z wyremontowanymi, silniejszymi niż zwykle wagonami (normalnie wagony tej rodziny nie są w stanie ciągnąć biernej doczepy). 3.3.1.5 Wagony 111N Dwukierunkowe wagony oparte na modelu 105N skonstruowane na potrzeby tramwajów katowickich. Dwa wagony łączy się w dwukierunkowy skład. Od pierwowzoru najbardziej odróżniają te wagony drzwi harmonijkowe zainstalowane z obu stron wagonu. W 1993 powstało 6 wagonów tego typu. 3.3.1.6 Wagon 112N Nowa konstrukcja, nie oparta na serii 13N/105N. Wagon przegubowy, sześcioosiowy napędzany 6 silnikami samoprzewietrzalnymi. Posiada tyrystorowy układ rozruchu. Ma częściowo obniżoną podłogę. Powstał jeden egzemplarz tego typu, dostarczony do Warszawy. 3.3.1.7 Wagony 114Na Wagon dwuprzegubowy, konstrukcyjnie podobny do 112N. Dwa wagony tego typu eksplowatowane są w Gdańsku. 3.3.1.8 Wagony 116N Wagon dwuprzegubowy, z podłogą obniżoną w ok. 60%. W wersji 116N (jeden egzemplarz w Warszawie) posiadał silniki prądu stałego, w wersji 116Na oraz 116Na/1 posiada asynchroniczne silniki prądu zmiennego. 116Na i 116Na/1 różnią się wyglądem zewnętrznym. Wersja 116Nd przeznaczona dla linii szybkiego tramwaju w Katowicach ma mieć całkowicie wyrównaną linię okien oraz, dzięki zastosowaniu nowocześniejszych wózków, niższą podłogę w "wysokiej" jej części - jeden schodek zamiast trzech wewnątrz wagonu. Gdańska werska 116Nd oznaczana jest NGd/99, 116NGd. 3.3.2 używane wagony z innych krajów 3.3.2.1 GT6 Typowa niemiecka konstrukja - dwuczłonowy wagon z trzema wózkami (środkowy pod przegubem), rozruch ręczny oporowy. Używane wagony z różnych miast zachodnich trafiły do: Elbląga (z Mainz, ex Heidelberg), Gorzowa (6EGTW i 6ZGTW, z Kassel), Grudziądza (z Wurzburg, ex Hagen i Mannheim), Krakowa (z Norymbergii), Łodzi (z Bielefeld), Poznania (z Düsseldorfu i Frankfurtu nad Menem) i Szczecina (z Düsseldorfu) 3.3.2.2 GT8 Zmodyfikowany GT6 - dodano środkowy człon (cztery wózki, wewnętrzne pod przegubami). Wagony tego typu spotkać można w Poznaniu (z z Düsseldorfu i Frankfurtu nad Menem). 3.3.2.3 T4 Wagony przekazane z Norymbergi dla Krakowa, rozruch ręczny. 3.3.2.4 B4 i l Doczepa bierna wyglądem przypominająca wagon T4. Używana z wagonami T4 w Krakowie (z Norymbergi) oraz GT6 w Szczecinie (z Düsseldorfu i Frankfurtu nad Menem) i Krakowie. 3.3.2.5 4EGTW Dwuprzegubowy wagon, przpominający nieco przebudowywane w Polsce wagony typu N. Sprowadzony z Kassel do Gorzowa Wielkopolskiego. 3.3.2.6 1G i 2G Wagony sprowadzone z Amsterdamu do Poznania (z zachowaniem oryginalnych numerów taborowych). Charakteryzuje je m. in. bardzo duża skrzynka filmu. Rozruch ręczny. 3.3.3 Inne wagony 3.3.3.1 Tatra RT6N1 10 sztuk kupiło MPK Poznań. Wagony te, bardzo nowoczesne z wyglądu, często się psują, rozważane jest nawet zwrócenie ich producentowi. 3.4 Trolejbusy 3.4.1 Jelcz 3.4.1.1 Jelcz PR110E Najpopularniejszy trolejbus, zbudowany na bazie autobusu PR110 i zewnętrznie bardzo do niego podobny. W wariancie tyrystorowym oznaczony PR110T 3.4.1.2 Jelcz 120MT Podobnie jak w poprzednim przypadku zbudowany na bazie autobusu o podobnej nazwie (120M) 3.4.1.3 Jelcz 121MT Zbudowany na bazie M121E najnowocześniejszy chyba trolejbus w Polsce. 3.4.2 ZIU-9 Trolejbusy produkcji radzieckiej o charakterystycznej ścianie przedniej - eksploatowane w Lublinie. 3.4.3 Ikarus 280 W Gdyni eksploatowane są jeszcze trzy sztuki (z wykonanych dziewięciu) przebudowanego na trolejbus ikarusa. 3.5 Autobusy 3.5.1 Ikarus 3.5.1.1 Ikarus 260 i 280 Najpopularniejszy chyba współczesny solowy (260) i przegubowy (280) autobus w Polsce. Spotkać go można właściwie wszędzie. W najnowszych wersjach drzwi harmonijkowe zastąpione zostały płatami, oraz pojawiła się automatyczna skrzynia biegów. 3.5.1.2 Rodzina 400 Nowa rodzina produktów tej firmy. Najmniejszy 405 to minibus, 411, 412 to solówki o długości odpowiednio 11 i 12 metrów, 417 zaś to autobus przegubowy. Ostatnie trzy charakteryzują się niską podłogą na całej długości i silnikiem umieszczonym pionowo w tylnej części. Spotkać je można m. in. w Warszawie i Częstochowie. Rodzinę zamykają 415 (solo) i 435 (przegubowy z silnikiem w tylnej części) z częściowo obniżoną podłogą. 3.5.2 Jelcz 3.5.2.1 Jelcz Mex Początkowo w Jelczu produkowano Jelcza-Karosę - na licencji czeskiej Skody 706TO Karosa. Przeznaczony był w zasadzie do komunikacji pod i międzymiejskiej, ale wykorzystywany również w miastach. Eksploatowany aż do początku lat 90. w Tarnowskich Górach. Na bazie tego autobusu powstał Jelcz Mex 272 - najpopularniejszy autobus polskich miast lat 60. i 70. Produkowano również doczepę skonstruowaną na bazie autobusu, istniała też wersja przegubowa oznaczona Jelcz Mex 019. Ze względu na swe kształty modele tej rodziny nazywane były ogórkami. 3.5.2.2 Inne produkty PR110 - na licencji Berlieta, produkowany od połowy lat 70. do początku 90. W niewielkich ilościach eksploatowany do dziś w dużych miastach, nadal bardzo popularny w mniejszych przedsiębiorstwach komunikacyjnych. M11 - krótki autobus zbudowany w oparciu o podwozie od Ikarusa 260, oraz zunikowane nadwozie od PR110. Produkowany w latach 80, w czasie gdy były trudności z zakupem podzespołów do PR110. L11 - wersja turystyczna tegoż (bez środkowych drzwi). 120M - z wyglądu znacznie przypominajacy PR110, ale zmodernizowany wewnętrznie: nowy układ napędowy, kratownica itp. 120MM - jak 120M, ale z automatyczną skrzynią biegów ZF lub Voith i 11. litrowym silnikiem Man. 120MM/1 - jak 120MM ale z innym silnikiem Man (6871ccm), z wyglądu przypomina nadal Berlieta, ale w kolejnych latach produkcji, poprawiano jego wnętrze: plastikowe elementy, wklejane okna. 120MM/2 - nowa ściana przednia jak w M121M. 120MD - wersja z napędem na gaz z silnikiem DAF 120M/1 i 120M/2 - napęd na gaz z silnikiem WSK Mielec L120 - wersja bez środkowych drzwi do obsługi linii o małym natężeniu M121M i M121MB autobus w przedniej części niskopodlogowy, tylna część wraz z napędem pochodzi od wczesniejszej rodziny 120M. Produowany od 1995 roku, początkowo ze ścianą przednią jak w 120M, od końca 1996 roku, z nową ścianą przednią z panoramiczną szybą oraz dużym oknem na wyświetlacz punktowy. Ostatnie litery z oznaczenia określają silnik: MB-Mercedes-Benz, M - Man. M181M i M181MB - Przegubowa wersja 121 - tylna część napędowa zmian. Produkowany od 1996 roku. M081MB Edi - autobus miejski o małych wymiarach (7,7 metra długości) przeznaczony do obsługi linii o małym natężeniu potoków pasażerskich. M125 - solówka o niskiej podłodze w całym pojeździe M183 - przegubowiec z niską podłogą w całym pojeździe. 3.5.3 Neoplan N4009 - mini/midi N4016 N4020 Megatrans N4020TD Megatrans - silnik wieżowy N4021 - przegubowy, megapojemny Nowa rodzina Neoplanów, projektowana w Polsce: Solaris Urbino 12 - 10 sztuk jeździ w Kielcach Solaris Urbino 15 - 3 szutki w Warszawie Solaris Urbino 18 - przegubowy 3.5.4 Scania 113CLL (solo), 113ALB (przegub) oraz Scania OmniCity CN94UB - Kraków 3.5.5 MAN MAN 202, MAN 312 - jeździły w Krakowie MAN SG 242 - nadal eksploatowany w Krakowie MAN SL-200 - jeździ jeszcze z numerem 27 w P.u.P. Czeladź MAN NL-222 - solo niskopodłogowy, 8 sztuk w posiadaniu PKM Katowice MAN NG-312 - przgubowy niskopodłogowy, w posiadaniu SPPK Police 3.5.6 Autosan San H01-B - pierwszy polski autobus miejski produkowany przez Sanocką Fabrykę Wagonów od 1958 roku. Używany do pierwszej połowy lat 70. San H100 - następca Sana H01-B. Spotykany w eksploatacji w latach 70. Autosan H6 - 22 sztuki eksploatowane są w Krakowie. Później firma skupiła się na produkcji autokarów i autobusów podmiejskich. Wśród nich wspomnieć należy nieśmiertelną konstrukcję H9, np. H9.21 do dziś występuje na niektórych liniach KZK GOP, a najnowsza odmiana stała robi obecnie karierę jako autobus szkolny. W wielu miejscach H9 jest do dziś standardowym autobusem miejskim (np. w Chojniach), inne turystyczne wersje spotykane są także w ruchu miejskim i podmiejskim (np. H10-11 w GOPie). Obecna oferta miejska: A10-10 Medium - poj.70 osób H6-20 Melon - midibus o 32 miejscach H10-10 Local - przeznaczony do obsługi linii o małym natężeniu, 77 miejsc 3.5.7 Volvo B7 - ? B10M/Jelcz M180 - wyprodukowane w Jelczu w we współpracy z Volvo autobusy przegubowe z silnikiem między pierwszą a drugą osią pod podłogą. B10B - wysokopodłogowe B10BLE - krótki, częściowo niskopodłogowy B10BLE 6x2 - 15-metrowy, częściowo niskopodłogowy B10MA - wysokokpodłogowy przegubowy, spotykany m.in. we Wroclawiu i Szczecinie. B10M - przegubowy, wysokopodłogowy B10L - przegubowy, niskopodłogowy Volvo 7000 - najnowszy model, występuje zarówno jako krótki jak i przegubowy, 100% niskopodłogowy 3.5.8 Używane autobusy z innych krajów Warszawa: Dab Silkeborg/Leyland Śląsk: Karosa (linia 788) DAB 12120B (krótki) i DAB 1800B-2221 (przegubowy) Mercedes (linia 998) Gdzieniegdzie spotkać można stare Mercedesy (np. we Wrocławiu, Gorzowie i Lublinie). 3.5.9 Inne autobusy Ajokki - jedna sztuka w posiadaniu PKM Jaworzno. Autobus przegubowy, o charakterystycznych plastikowych oknach. Midibusy - w tej roli spoktać można między innymi lublin (Daewoo), nysy, a także otoyole (na podwoziu Iveco) Mercedes - O405 i O405 GN2 Kapena - Kabena City - mini, Caciamali 4 Słowniczek Jeżeli spotkasz na grupie jakieś niezrozumiałe sformułowanie, poszukaj wyjaśnienia poniżej. banka - po śląsku tramwaj berlinka - popularna nazwa warszawskich wagonów tramwajowych typu K, wyprodukowanych tuż przed wojną, w czasie wojny wysłanych do Berlina, po wojnie odzyskanych. Obecnie spotkać je można jako wagony historyczne, a także techniczne. enka - wagon rodziny N, jeden z najpopularniejszych produktów Konstalu lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. helmut - popularna nazwa różnych wagonów sprowadzonych z Niemiec. Konstal - polski producent tramwajów, w latach powojennych dostawca dla wszystkich miast, w których jeździły tramwaje. norymberga - popularna nazwa krakowskich wagonów, otrzymanych z Norymbergii odbierak - część konstrukcji wagonu umożliwająca odbiór prądu z sieci trakcyjnej. Może występować w różnych odmianach: pałąk - przypomina swoim kształtem harfę, zmiana kierunku jazdy wymagała odwrócenia pałąka. pantogaf nożycowy - klasyczny, podobny do tych spotykanych na pociągach. Stemmanna - charakterystyczny pantograf tramwajowy, do dachu przymocowany w jednym (a nie w dwóch miejscach jak w przypadku nożycowego) połówkowy - pantograf najnowocześniejszy w konstrukcji, zgodnie z nazwą wyglądający jak połowa tradycyjnego pantografu tramwajowego. trolej - najstarsza i najbardziej zawodna konstrukcja - wałek na drucie. prześwit - ob. -> rozstaw szyn. rozruch tyrystorowy - system rozruchowy, w którym silnik zasila się prądem o prebiegu prostokątnum podwyższonej częstotliwości o zmiennym współczynniku wypełnienia. rozjazd - układ torów pozwalający na zmianę kierunku jazdy. rozstaw szyn - odstęp między szynami, podawany w milimetrach. Obecnie spotykać można w Polsce: 1000 - wąski tor (np. w Łodzi), 1435 - normalny tor (np. w Krakowie). Kiedyś występowały także: 785 (wąski tor w Katowicach), 900 (wąski tor w Krakowie) 1525 (szeroki tor w Warszawie). sygnalizacja wzbudzana - sygnalizacja świetlna, w której pojazd (najczęściej chodzi o tramwaj) lub pieszy sam włącza sobie światło. trzecia szyna - sposób zasilania pojazdu (wagonu metra, rzadziej tramwaju), w którym prąd płynie trzecią szyną, umieszczoną obok tych przeznaczonych do jazdy. zwrotnica - część -> rozjazdu, której położenie zmienia się zależnie od kierynku jazdy. Wyróżnić można kilka sposobów przekładania zwrotnic tramwajowych: pętlą indukcyjną - izolowany odcinek torów zwierany jest wózkiem nadjeżdżąjcego tramwaju; pilotem - zwrotnicę układa się przy użyciu pilota działającego na podczerwień; prądowe - zwrotnica układa się zależnie od tego, czy sanki umieszczone na drucie trakcyjnym przejechane były "z prądem", czy bez; radiowe - zwrotnica otrzymuje sygnał na częstotliwości radiowej; ręczne - zwrotnicę układa się przy użyciu pręta przypominającego nieco z wyglądu łom, zwanego fachowo zwrotnikiem. 5 Pytania i odpowiedzi W tym paragrafie możesz znaleźć odpowiedzi na pytania, które pojawiały się na grupie więcej niż raz, lub były warte zapamiętania (czasami odpowiedź pojawiła się bez pytania, ale i tak warto ją tu umieścić). Czy tramwaj ma silnik? Tak, nawet zwykle więcej niż jeden. Od samochodu/autobusu różni go to, że nie jest to silnik spalinowy. Jaka jest maksymalna prędkość tramwaju? Zależy to oczywiście od konkretnego modelu, ale przyjmuje się, że współczesny tramwaj powinien móc rozwinąć prędkość 70 km/h. Ze znanych rekordowych prędkości należy wymienić 95 km/h osiągnięte wagonem typu 105N na al. Wojska Polskiego w Szczecinie. Dlaczego większość produktów Konstalu tak hałasuje nawet w czasie postoju? Winę za to ponosi prymitywne rozwiązanie konstrukcyjne, jakim jest wirująca przetwornica. Nie posiadają jej wagony nowe z rozruchem tyrystorowym i niektóre przebudowane egzemplarze z przetwornicą statyczną. Który z środków transportu miejskiego jest najtańszy? Przy odpowiednio dużych potokach pasażerskich w eksploatacji najtańsze są tramwaje, jednak budowa sieci tramwajowej jest dużo droższa niż uruchomienie linii autobusowej na istniejących ulicach. Dlaczego niektórzy na WKD mówią EKD? Przed wojną skrót WKD oznaczał Wąskotorowa Kolej Dojazdowa, zaś dzisiejsza Warszawska KD nazywała się Elektryczną KD. Dlaczego wagony 13/102N tak hałasują przy osiąganiu większych prędkości? Wagony te mają dwustopniową przekładnię - ślimakową i walcową. Skośne zęby w tej drugiej powodują charakterystyczne wycie. W wagonach 105N zastosowano cichszą przekładnię stożkową hipoidalną. 6 Miejsca w sieci poświęcone zagadnieniom komunikacji miejskiej 6.1 Grupy pokrewne W polskim usenecie znaleźć można kilka grup powiązanych związanych z transportem i komunikacją: pl.misc.kolej - grupa "starszej siostry" tramwajów; pl.misc.samochody - o transporcie samochodowym; pl.rec.rowery - nieco inny, coraz popularniejszy sposób komunikacji w mieście (lecz nie tylko tam); pl.soc.zieloni - dlaczego tramwaje są dobre, a samochody złe (oczywiście nie tylko o tym); pl.regionalne.* - niektóre tramwajowe miasta mają własną grupę regionalną. 6.2 Strony WWW 6.2.1 Producenci taboru Na tych stronach można znaleźć zdjęcia i parametry współczesnych tramwajów i autobusów produkowanych lub montowanych w Polsce: http://www.konstal.com.pl/ Alstom Konstal - strona w budowie. http://www.autosan.com.pl/ http://www.jelcz.com.pl/ http://www.kapena.com.pl/ http://www.neoplan.pl/ http://www.scania.com.pl/ http://www.zasada.com.pl/ 6.2.2 Przedsiębiorstwa komunikacyjne i organizacje transportowe http://www.igkm.com.pl/ Strona Izby Gospodarczej Komunikacji Miejskiej. Są informacje o działalności Izby, spis członków, sprawozdznia z byłych i informacje o nadchodzących imprezach; jest spis treści i wybrane artykuły Biuletynu Izby, a także dział o historii komunikacji i taborze. http://www.psi.com.pl/zdmikp/default.htm Oficjalna strona Zarządu Dróg Miejskich i Komunikacji Publicznej w Bydgoszczy. Można tu znaleźć szczegółowe rozkłady jazdy, mapki ze schematami linii, regulamin i taryfę przewozową oraz bieżące komunikaty przedsiębiorstwa. http://www.mzk.bydgoszcz.pl Oficjalna strona MZK Bydgoszcz. Część odwołań prowadzi do strony ZDKiM, ale są także informacje własne - np. zdjęcia taboru (w tym technicznego) i historia przedsiębiorstwa. http://www.softel.elblag.pl/zkm/ Oficjalna strona Zakładu Komunikacji Miejskiej w Elblągu. Znajdziemy tu rozkłady jazdy, mapki, a także regulamin i taryfę przewozową. Możemy też wypełnić ankietę o sposobie korzystania z środków komunikacji w Elblągu. http://www.grudziadz.com/mzk/ Oficjalna strona MZK Grudziądz. Są rozkłady jazdy, regulamin, adresy i telefony kontaktowe, a także małe kalendarium. http://www.pkt.katowice.pl/ Oficjalna strona PKT Katowice. Znaleźć można rozkłady jazdy, regulamin, taryfę, a także zdjęcia i rys historyczny. http://www.kzkgop.com.pl/ Strona KZK GOP. Znajdziemu tu cennik, adresy kontaktowe, a takzę trochę zdjęć. http://www.mpk.krakow.pl/ Oficjalna strona MPK Kraków. Znajdziemy tu wizytówkę firmy, informacje o historii, trasy linii, taryfę przewozową rozkłady z przystanków "Dworzec Główny" oraz "Port lotniczy w Balicach", a także informacje o usługach dodatkowych (reklamy, świadczenia lekarskie). Jest oferta pracy w przedsiębiorstwie. http://www.mpk.lodz.pl/ Oficjalna strona MPK Łódź. Obok informacji o przedsiębiorstwie, tras i rozkładów jazdy jest też galeria zdjęć i historia przedsiębiorstwa, a także informacje o Klubie Miłośników Starych Tramwajów i Zakładowej Orkiestrze Dętej. Jest też dział linków - do innych przedsiębiorstw komunikacyjnych, ale nie tylko. http://www.mpk.poznan.pl/ Oficjalna strona MPK Poznań. Rozkład jazdy dostępny z mapy (niezbędna Java, gotowa zniszczyć nawet najcirepliwszą przeglądarkę) i nie tylko, informacje o taryfie, regulaminie, a także innych usługach świadczonych przez przedsiębiorstwo. http://www.metro.waw.pl/ Oficjalna strona metra w Warszawie. Mnóstwo informacji o istniejącym i budowanym odcinku, opis taboru i rozwiązań technicznych, statystyki... Są też linki do stron metra w innych krajach, rozkład jazdy, a nawet wyniki ankiet przeprowadzanych wśród pasażerów. http://www.ztm.waw.pl/ Oficjalna strona ZTM Warszawa. Można tu znaleźć szczegółowe rozkłady wszystkich warszawskich linii, według linii lub przystanków. Są też statystyki przewozowe, rys historyczny i podstawowe informacje o przedsiębiorstwie. Znajdziemy tu także taryfę przewozową i bieżące komunikaty. http://www.korpo.pol.pl/tramwaje.warszawskie/ Oficjalna strona Tramwajów Warszawskich. Znajdziemy tu m. in. trasy linii i statystyki tramwajowe. Strona zawiesza niektóre przeglądarki. 6.2.3 Miłośnicy http://www.polbox.com/n/nowzpyr/ Elektroniczna wersja "Nowinek z Pyrogrodu" - pisma poznańskich miłośników. http://www.republika.pl/przegub/ "Przegubowiec" - oficjalny biuletyn KMKM w Warszawie. http://infoludek.com.pl/~tramsz/ Strona Szczecińskiego TMKM. http://www.pestka.prv.pl/ Polska Strona Komunikacyjna. Można tu znaleźć bogatą galerię fotograficzną, informacje o taborze miejskim, bogaty dział linków i rozrastający się dział z informacjami o trasach linii w poszczególnych miastach. Redagowana przez Przemysława Bąbkę, Jakuba Jackiewicza, Adriana Kulika, Olafa Skrzymowskiego i Piotra Lobodę. http://infona.pol.lublin.pl/kwiat/ Dynamicznie rozwijająca się, prywatna strona Krzysztofa Kwiatkowskiego o komunikacji miejskiej. Bardzo bogaty dział tras z różnych miast (również archiwalnych), ciekawostek z różnych miast, jest też trochę zdjęć i duży dział linków. http://friko.onet.pl/ld/lukstef/ Łódzkie tramwaje - wczoraj i dziś. Informacje o współczesnym i zabytkowym taborze w Łodzi, galeria zdjęć. Prowadzi Łukasz Stefańczyk. http://www.pkt.katowice.pl/memphis/ Komunikacja miejska na Górnym Śląsku - strona Jakuba Jackiewicza http://zodiak.oa.uj.edu.pl/~kundera/ Strona z liniami w GOPie Tomasza Kundery. http://friko.onet.pl/kr/mwojtasz/tramwaj.htm Strona o komunikacji (głównie tramwajowej) Krakowa. Bardzo rozwinięty dział o taborze w tym mieście. Jest też trochę informacji o trolejbusach i autobusach w Polsce. Prowadzi Michał Wojtaszek. http://tomtram.koti.com.pl/ Strona o komunikacji w Warszawie prowadzona przez Tomasza Nazarewicza - informacje taborowe, galeria zdjęć (m. in. z parady tramwajów w Warszawie), jest też dział poświęcony automatom sprzedającym bilety, oraz linki. http://www.staszic.waw.pl/~terper/ Strona o komunikacji miejskiej w Warszawie prowadzona przez Piotra Wesołowskiego. http://mpk.coven.vmh.net/ Kompletny, niezależny serwis o komunikacji Wrocławia prowadzony przez Pawła Więcka - trasy linii, mapki, historia komunikacji wrocławskiej... Bardzo obszerny. http://pages.ripco.com:8080/~bodo//tramwaj.html Zdjęcia wrocławskich tramwajów zgromadzone przez Bogdana (Eskimosa). http://mops.uci.agh.edu.pl/~claude/ Strona o pojazdach komunikacji (również miejskiej) Klaudiusza Słowikowskiego. Rozbudowany dział autobusów i tramwajów. http://www.geocities.com/CapeCanaveral/5795/ Strona o komunikacji tramwajowej w Polsce, założona przez Zenona Barana. Trochę informacji statystycznych i galeria zdjęć. http://friko3.onet.pl/wa/zajcev/ Informacje o metrze w miastach europejskich (również w Warszawie). http://www.bahn.w.pl/ Oficjalna storna Bahna w Polsce. http://friko5.onet.pl/wa/wygrab2/ Strona Marcina Wygrabka z napisanymi przez niego symulacjami sieci tramwajowych do programu Bahn. http://priv.onet.pl/kr/folwar/bilet.htm Bilety komunikacyjne Krakowa, Rzeszowa i Lublina - strona Mariana Folwarcznego. http://www.komunikacja.silesianet.pl/ Rozkład Jazdy Autobusów w Gliwicach, strona Łukasza Pisarka. http://priv4.onet.pl/kat/kzkmasgard/ Strona wyimaginowanego Królewskieg Związeku Komunikacji Miejskiej w Asgardzie. http://friko2.onet.pl/kat/austuriatransport/index.htm Strona przedsiębiorstwa Austuria Transport (które ma pecha nie istnieć). 6.2.4 Komunikacja miejska na stronach związanych (mniej lub bardziej) z lokalnymi władzami http://www.um.bielawa.pl/kom.htm Komunikacja Bielawy na stronie Urzędu Miejskiego (schemat linii) http://wb.studio-net.com.pl/strona_komunikacja.html Komunikacja na stronie Wirtualnej Bydgoszczy (spis linii autobusowych i tramwajowych) http://www.um.bytom.pl/komunika.htm Spis tras PKM, PKS i tramwajowych na stronie Urzędu Miasta Bytomia http://www.gliwice.pl/transport/ Transport na stronie o Gliwicach w serwisie Politechniki Śląskiej http://www.glogow.pl/kom.htm Spis tras autobusów na oficjalnej stronie Miasta Głogowa http://kos.man.koszalin.pl/koszalin/info/kom.htm Spis tras autobusów na stronie Koszalińskiej MAN. http://clinicom.uhc.lublin.pl/kommiej/ Szczegółowy informator o komunikacji Lublina na stronach University Health Care. http://www.um.oswiecim.pl/stare/mzk/mzk.htm MZK Oświęcim na stronie Urzędu Miasta - odjazdy autobusów z pl. Kościuszki i orzystanku ZCHO. http://www.radom.pl/ztm/ Zarząd Transportu Miejskiego w Radomiu http://www.kielce.uw.gov.pl/gmina/skarzysk/mks.htm Miejska Komunikacja Samochodowa na stronie Urzędu Wojewódzkiego w Kielcach http://www.komunikacja.krakow.pl/ Encyklopedia Krakowskiej Komunikacji. Strona prowadzona przez Ireneusza Hyrę i Huberta Wagułę, przy autoryzacji Urzędu Miasta Krakowa. Znajdziemy tu rozkłady lini tramwajowych i autobusowych, informacje o taborze, galerię zdjęć, linki, a także informajce o innych środkach transportu związanych z Krakowem. http://www.um.szczecin.pl/zkm/ Początki strony ZKM Szczecin. Sporo nieaktualnych informacji (jak np. o nocnych tramwajach). http://www.umt.ipl.net/bazy/komunikacja/ Cennik i spis linii na stronie Miasta Tarnowa http://www.wroclaw.pl/ko-m.htm Rozkłady jazdy ze wszystkich przystanków http://www.zakopane.pl/turystyka/pks.html Rozkład jazdy PKS Zakopane, zawiera również rozkład komunikacji miejskiej. Nieakutalizowane. 6.2.5 Na świecie http://mercurio.iet.unipi.it/pix/pl/trams/pix.html Zdjęcia z Polski robione głównie przez obcokrajowców. 7 Publikacje 7.1 Czasopisma Na papierowym rynku brak czasopism poświęconych wyłącznie tramwajom. Są za to dwa magazyny (oba wydawane przez Emi-Press) poświęcone kolei, które użyczają nieco miejsca tramwajom. 7.1.1 Świat Kolei Miesięcznik poświęcający coraz więcej miejsca tramwajom. 7.1.2 Technika Transportu Szynowego - TTS Miesięcznik. 7.1.3 Dziennik KZK GOP - ukazujący się na początku mięsiąca dodatek do Dziennika Zachodniego. 7.2 Monografie 7.2.1 Kraków Jan Piwowoński, "Dzwonią Tramwaje", Nasza Księgarnia, Warszawa 1989. Mała książeczka, pełna użytecznych danych, kilka ilustracji. 7.2.2 Warszawa Praca zbiorowa, "Warszawskie Tramwaje Elektryczne 1908-1998", Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, Warszawa 1998. 7.2.3 Górnośląski Okręg Przemysłowy Krzysztof Soida, "Komunikacja tramwajowa w aglomeracji katowickiej", Przedsiębiorstwo Komunikacji Tramwajowej w Katowicach & Wydawnictwo Stapis, Katowice 1998. 7.2.4 Łódź Praca zbiorowa pod redakcją Jana Raczyńskiego, "Łódzkie tramwaje 1898 - 1998", Emi-Press, Łódź 1998. 7.2.5 Wrocław "100 lat tramwaju elektrycznego we Wrocławiu" 7.2.6 Szczecin Remigiusz Grochowiak, "120 lat komunikacji miejskiej w Szczecinie", Emi-Press, Łódź 1999. 8 Kluby W niektórych miastach działają różne kluby miłośników transportu miejskiego. Celem ich istnienia jest przede wszystkim ochrona od zapomnienia historycznego taboru i dokumentacji rozwoju komunikacji w danym mieście. Oto niektóre z nich: 8.1 Klub Miłośników Komunikacji Miejskiej przy ZTM w Warszawie Spotkania klubu odbywają się w piątki o godzinie 18.00 w świetlicy zajezdni Mokotów (Woronicza). Wejść i wyjść można co pół godziny. 8.2 Klub Miłośników Starych Tramwajów w Łodzi Spotkania odbywają się w pierwszą środę miesiąca w godz. 17 - 20 w Izbie Tradycji MPK. Pod adresem http://www.mpk.lodz.pl/klub.htm umieszczona jest strona Klubu. 8.3 Szczecińskie Towarzystwo Miłośników Komunikacji Miejskiej Spotkania Towarzystwa odbywają się w każdą niedzielę o godz. 10 w zajezdni Pogodno, al. Wojska Polskiego 200. 8.4 Poznań - Klub Miłośników Pojazdów Szynowych 8.5 Krakow - Krakowski Klub Modelarzy Kolejowych, sekcja Klub Milośników Komunikacji Miejskiej 8.6 Lubelskie Towarzystwo Ekologicznej Komunikacji Informacje znaleźć można na stronie Krzysztofa Kwiatkowskiego. 8.7 Klub Miłośników Transportu Miejskiego w Chorzowie Spotkania odbywają się w każdą trzecią niedzielę miesiąca o godzinie 11.00 w zajezdni tramwajowej Chorzów Batory. Pod adresem http://www.pkt.katowice.pl/memphis/kmtm/ znajduje się tymczasowa strona Klubu. 8.8 Stowarzyszenie Sympatyków Komunikacji Szynowej, Warszawa Spotkania Stowarzyszenia odbywają się w pierwsze poniedziałki miesiąca o godzinie 16 w pomieszczeniach dyrekcji Metra Warszawskiego. 9 Software 9.1 Bahn Niemiecka symulacja sieci tramwajowej. Bardzo bogaty tabor uwzględnia polskie nowinki, do największych wad należy sposób układania torów - tylko pod kątem 90 i 45 stopni. Jedyny tak rozbudowany program na rynku. _____________________________________________________________________________